Մոր կորստից հետո 10 տարեկան Վարդինեն ստիպված էր ամեն օր միայնակ պայքարել իր իրավունքների համար և հասարակությանն ապացուցել, որ ապրելու իրավունք ունի՝ բոլորին հավասար: Տասնամյակների հեռվից նա հաղթողի հոգեբանությամբ է նայում իր մանկությանն ու անկեղծանում, որ հասել է բարձունքների, որոնց մասին փոքրիկ Վարդինեն չէր էլ կարող երազել:

«Իրականում բացասականն իմ մանկության տարիներին շատ-շատ է եղել: Հաշմանդամությունը Հայաստանում ընդհանրապես սարսափելի վատ է ընկալվում, երեխաներին չեն սովորեցնում` ինչպես պետք է վերաբերվել հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց, և սա գալիս է հենց մեծերի ընկալումից»,- ասում է 32-ամյա Վարդինե Գրիգորյանը:

Վարդինեն ծնվել և մեծացել է Վանաձորում: Նրա մոտ շատ վաղ տարիքում հայտնաբերվել է Մարֆանի համախտանիշ, որը ժառանգաբար փոխանցվել էր մորից: Մարֆանի համախտանիշը հյուսվածքային խանգարում է, որը կարող է արտահայտվել տարբեր կերպ և տարբեր աստիճանի: Վարդինեի մոր մոտ Մարֆանի տեսանելի հատկանիշներ գրեթե չկային, ինչի պատճառով նրա մոտ հիվանդությունը և հատկապես՝ սրտի ու երակների լայնացումը երբեք չէր բացահայտվել:

«Մայրս շատ էր ուզում երեխա ունենալ ու 34 տարեկանում միայն դրա համար ամուսնանում է և մի 3-4 ամսից բաժանվում: Ես ծնվում եմ, երբ ծնողներս արդեն բաժանված էին: Գիտեմ, որ այդ շրջանում մեծ վեճեր են լինում տանը, ու մորս մեղադրում են, թե ինչու է ավելորդ բեռ ստեղծում բոլորի համար, ինչու է երեխա ունենում։ Հատկապես՝ երբ պարզվում է, որ այդ երեխան ինչ-որ խնդիրներ ունի։ Բայց մայրս, միևնույն է, ունենում է ու պահում ինձ»,- պատմում է Վարդինեն:

Արդեն 22 տարի է, ինչ Վարդինեի մայրը՝ Սեդան, մահացել է, սակայն մոր անսահման սիրո ու ջերմության մասին հիշողությունները շատ վառ են: Մայրիկի մահից հետո մինչ օրս Վարդինեն ապրում է տատիկի՝ Վարդուհու հետ:

«Ես հիշում եմ, որ անգամ 10 տարեկանում մայրս ինձ իր գոգին էր նստեցնում, ինձ շատ էր սիրում, շատ կապված էր ինձ հետ: «Վարդինե» անունը ինքն է հորինել ու մտածում էր ես աշխարհի միակ Վարդինեն եմ: Ի տարբերություն մայրիկիս, տատս թևեր տալ չէր սիրում: Ինքն ընդհանրապես շատ կարծրատիպային մոտեցում ունի ու հասարակության պրիզմայով էր ինձ ընկալում: Տատս ամաչում էր իմ տեսքից: Հիշում եմ՝ երբ շատ փոքր էի, փողոցում ինքն արագ էր քայլում, որ իր հետևից չհասնեմ, որովհետև շատ էր ամաչում, որ մեզ միասին կտեսնեն ու հանկարծ կհարցնեն՝ սա՞ է թոռդ»,- պատմում է Վարդինեն: «Միաժամանակ երբեք չէր թողնի, որ որևէ մեկը հանկարծ վիրավորի կամ կոպտի: Նրա պաշտպանական բնազդը հետաքրքիր է, ուզում էր աշխարհից պաշտպանել, բայց դա չէր կարողանում անել այնպես, որ չընկալեմ որպես ճնշում՝ թաքցնելու միտում»:

Ի տարբերություն հաշմանդամություն ունեցող շատ երեխաների, Վարդինեն հնարավորություն ուներ դպրոցում կրթություն ստանալու, բայց մինչ օրս հիշում է, թե ինչ հոգեբանական ճնշումների միջով էր անցնում ամեն օր դպրոց գնալիս:

«Սարսափելի էր այդ ճանապարհն ամեն օր անցնելը, որովհետև հարակից բակի երեխաները ծաղրում էին ինձ, քարեր նետում վրաս… Այդ ամենն այնքան մեծ ֆոբիա էր առաջացրել ինձ մոտ, որ անգամ հիմա էլ երբ անցնում եմ այդ տարածքով, զգաստանում եմ: Ես գիտակցում եմ, որ այդ ամենը վաղուց էլ չկա, բայց դա ամենածանր հոգեբանական տրավմաներից էր, որ տարել եմ»,- ասում է Վարդինեն:

Մարֆանի համախտանիշին բնորոշ գրեթե բոլոր հատկանիշները Վարդինեի մոտ շատ ավելի տեսանելի են: 13 տարեկանում ի հայտ է գալիս նաև ողնաշարի ծռություն:

«Այդ ժամանակ 3 վիրահատություն տարա Մասիսի օրթոպեդիկ հիվանդանոցում, բայց դրանից հետո սարսափելի ցավեր ունեի: Դասերի ժամանակ հաճախ կանգնում էի: Երբ ցավին էլ չէի դիմանում, նստելն անհնար էր դառնում, կանգնում էի կամ քայլում»,- պատմում է իր կյանքի ընթացքում 6 վիրահատություն տարած Վարդինեն:

Չնայած հասարակության մեջ տարածված կարծրատիպերին, բացասական ընկալումներին և խտրական վերաբերմունքին՝ Վարդինեն գտել էր առաջ շարժվելու բանալին. հնարավորինս օգտակար լինել մարդկանց. «Որովհետև ինձ թվում էր՝ եթե մի օր օգտակար բան չանեմ մարդկանց համար, ուրեմն վերջ, իմ գոյությունն անիմաստ է, մարդիկ դա կտեսնեն ու կմտածեն, որ ավելորդ ինչ-որ տեղ եմ զբաղեցնում։ Ինձ թվում էր՝ ես պետք է ապացուցեմ իմ գոյության արդարացիությունը»։

Իր առջև ծառացած խոչընդոտները հաղթահարելուն օգնում էր նաև սերը կրթության նկատմամբ: Դպրոցում Վարդինեն ձեռք է բերում լավ ընկերներ: «Այդ սերն ու դրական վերաբերմունքը ոչ թե խղճահարության հիմքի վրա էին, այլ հարգանքի: Ձևավորվել էր ընդհանուր մի կարծիք, որ ես շատ խելացի եմ, ու դպրոցում բոլորն ինձ վերաբերվում էին շատ դրական: Ես դպրոց գնացել եմ 5 տարեկանից, ու ինձ պատմում են, որ մայրիկիս հետ կռիվ եմ արել, որ ինձ շուտ տանի դպրոց: Ամեն առավոտ վեր էի կենում հեքիաթների գրքերս կարդում: Պատմում են, որ մինչև դպրոց գնալն արդեն կարդալ գիտեի: Ու ինձ մոտ ձևավորված էր այդ գերազանցիկի սինդրոմը, որ ես պետք է ավելի լավը լինեմ, ես չեմ կարող միջին վիճակագրական առաջադիմություն ունենալ»,- ժպտում է Վարդինեն:

Դպրոցն ավարտելուց հետ ընդունվում է Վանաձորի տեխնոլոգիական քոլեջ: Քանի որ սոցիալական պայմանները թույլ չէին տալիս կրկնուսույցների մոտ պարապել, Վարդինեն սկսում է ինքնուրույն անգլերեն սովորել և ընդունվում է Վանաձորի պետական մանկավարժական ինստիտուտի օտար լեզուների բաժինը:

Կրթության հանդեպ մեծ սիրո ու աշխատասիրության շնորհիվ նա իրականացնում է նաև իր մեծ երազանքն ու փոխանակման ծրագրով մեկնում ԱՄՆ՝ սովորելու: 2005-ին ընդունվում է Մասաչուսեթս նահանգի Ուիլյամս քոլեջը և շուրջ մեկ տարի ուսանում սոցիոլոգիայի բաժնում:

«Տատիկս, իհարկե, միշտ դեմ էր իմ կրթություն ստանալուն, ուսման հետ կապված իմ բոլոր նախաձեռնություններին ինքը բացասաբար էր վերաբերվում: Նա մեծացել է մի հասարակությունում, որտեղ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին թաքցնում են կամ «հանձնում»: Թեև ինձ պահելու վերաբերյալ քննարկում չի եղել, բայց նա երբեք չէր հավատում, որ իմ նկատմամբ հասարակության վերաբերմունքը լավը կլինի: Մտածում էր՝ ո՞ւմ է պետք իմ սովորելը, մեկ է՝ ինձ ոչ մեկն աշխատանքի չի վերցնելու: Ես զարմանում էի, ասում էի՝ բայց չէ՞ որ մեր շրջապատում ոչ մեկն այդքան բանի չի հասել, որքան ես: Միևնույն է՝ ինքը դա չէր ընդունում և ուզում էր, որ ես ոչինչ չանեմ, փակվեմ, նստեմ տանը, վախենում էր, որ ինձ կարող են վիրավորել: Մի անգամ, տարիներ առաջ, ընկերներս մեր տանն էին՝ իրար սիրող աղջիկ ու տղա: Նրանց գնալուց հետո տատս ասաց՝ էլ չեմ ուզում, որ գան մեր տուն: Հարցրեցի՝ ինչո՞ւ: Ասաց՝ վախենում եմ, որ կտեսնես ու կտանջվես, թե ինչու քո կյանքում ոչ մեկը չի լինի»,- ասում է Վարդինեն:

Բայց Վարդինեի համար էականը կայանալն էր, սովորելը: Հակառակ այդ ամենի՝ իր կամքի ուժի, համառության ու նախաձեռնողականության շնորհիվ Վարդինեն ավարտում է ուսումն Ամերիկայում, վերադառնում Հայաստան ու շուրջ մեկ տարի աշխատում «Կարողությունների զարգացում հանուն քաղաքացիական հասարակության» ՀԿ-ում:

«Ամերիկայում ամենահանգիստ շրջանն էր ինձ համար, անգամ փողոցով քայլելիս ես ինձ ուղիղ էի զգում, չէի զգում առողջական խնդիրներս: Այնտեղ հասարակական ընկալումներն ու մարդկանց հայացքները սովորեցնում են, որ դու սովորական մարդ ես։ Իսկ այստեղ մարդու ֆիզիկականին շատ են ուշադրություն դարձնում, դա անընդհատ հիշեցնում է քեզ քո հաշմանդամության մասին, ու որ դու չես տեղավորվում հասարակության գծած շրջանակների մեջ»,- ասում է Վարդինեն:

2009-ին նա դիմում է մագիստրոսական ծրագրի ու 2 տարով մեկնում սովորելու Օհայոյի համալսարանի հանրային կառավարման բաժնում: «Շատ հետաքրքիր ուսանողական կյանք եմ ունեցել Օհայոյում, բավականին ակտիվ:

Երբ վերադարձա Հայաստան, Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակում աշխատանքի ընդունվեցի որպես թարգմանիչ: Բայց դա շատ կարճ տևեց. հետո սկսեցի գրասենյակի կառավարիչ աշխատել, ինստիտուցիոնալ զարգացման ծրագրերով զբաղվել, իսկ հիմա ժողովրդավարական ինստիտուտների մոնիտորինգի ու զեկուցման համակարգողն եմ: Արդեն 6 տարի է՝ աշխատում եմ Հելսինկյանում»,- ուրախությամբ նշում է Վարդինեն, որի աշխատանքի մասն են կազմում նաև գործուղումներն արտերկիր:

Իր աշխատանքը Վարդինեն շատ է սիրում։ Բայց նաև խոստովանում է, որ իրեն երջանիկ է զգում ոչ միայն սիրած աշխատանք ունենալու, այլև հոգատար ու լավ ընկերներով շրջապատված լինելու համար:

Հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ հաճախ փորձում են համակերպվել սեփական վիճակի հետ, գրեթե՝ ընդունել հաշմանդամությունը որպես արժանի պատիժ: Բայց Վարդինեն որոշել էր, որ եթե ինչ-որ բանի հետ չես կարող համակերպվել, ուրեմն պետք է փոխել, պետք է գոնե ձգտել: Սկոլիոզը նվազեցնելու ամենօրյա երազանքներն ու աղոթքները նա որոշել է փոխարինել ավելի գործնական քայլերով:

Երկու տարի առաջ Վարդինեն հանդիպել է Էրեբունի բժշկական կենտրոնի ողնաշարային ծառայության ղեկավար բժիշկ Մոմջյանին ու կարողացել համոզել նրան, որ նույնիսկ 30-ն անց լինելով կարելի է դիմանալ ծանրագույն վիրահատությանը:

Ընդամենը մի քանի շաբաթում Վարդինեն կարողացել է ընկերներից փոխարինաբար վերցնել վիրահատության համար անհրաժեշտ գումարը: Վիրահատությունն ավարտվել է ավելի բարեհաջող, քան ակնկալվում էր, դրան հաջորդել է նաև երկրորդը: Թե՛ ողնաշարի ծռությունը, թե՛ առողջական մյուս խնդիրները լիովին չեն անհետացել, բայց Վարդինեն համոզված է, որ այդ փորձառությամբ վերագտավ պայքարելու իր ուժը: Վիրահատությունից հետո երկու տարում նա կարողացել է վերադարձնել փոխառությամբ վերցրած ողջ գումարը: Իսկ նվիրաբերված գումարներն այդ մարդկանց անունից փոխանցել է այլ անձանց, ովքեր դրա կարիքն ունեցել են:

Կանանց ռեսուրսային կենտրոնի ղեկավար Լարա Ահարոնյանը նշում է, որ Վարդինեն շատերի համար օրինակելի կերպար է, ուժեղ անհատականություն: Նա ընդգծում է, որ ամենից շատ սիրում է Վարդինեի յուրահատուկ հումորի զգացումը, որը նա դրսևորում է անգամ ամենադժվար և տխուր պահերին:

«Վարդինեն միշտ դրական է տրամադրված և հույսերով լի է: Ես զարմանքով էի նայում այդ ազատ և ուժեղ աղջկան ու մտածում՝ ինչ խիզախ է նա, որ անցնում է այդքան դժվարությունների միջով և համառորեն աշխատում իր վրա՝ հասնելու իր բոլոր ձգտումներին՝ չնայած իր կյանքում ու աշխատանքում հանդիպած բոլոր մարտահրավերներին և խոչընդոտներին»,- ասում է Լարա Ահարոնյանը:

Վարդինեն ասում է, որ անցնում է իրեն բաժին հասած ճանապարհը՝ մտքում ունենալով մորը. «Չգիտեմ ենթագիտակցորեն է, թե գիտակցորեն, բայց այնպես է ստացվել, որ այն, ինչ մայրս չի իրականացրել իր կյանքում, դարձել է իմ կյանքի ճանապարհը: Ես իրականացնում եմ այն, ինչ ինքն ուզել է իր համար անի, բայց չի կարողացել: Ամենամեծ կոմպլիմենտն  ինձ համար այն է, երբ պատահաբար «Սեդա» են անվանում ինձ: Այդ ժամանակ հասկանում եմ, որ ամեն ինչ ճիշտ է»։

Վարդինեն վստահ է՝ մարդն ինքն է որոշում ինչպես ապրել, որքան էլ կողքից խորհուրդներ տան. «Կարևորը՝ զոհի կերպարի մեջ չմտնել ու ապրել, քանի դեռ ողջ ես»:

---

• Լրագրող` Լիլիթ Առաքելյան
• Լուսանկարները` Էմմա Գրիգորյան